Nhận thức công chúng về tác động nhân sinh lên môi trường, đặc biệt là biến đổi khí hậu, đã phát triển mạnh mẽ trong vài thập kỷ qua. Ngoài báo chí và diễn ngôn chính trị, các phương tiện giải trí như phim, văn học và trò chơi điện tử đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhận thức này. Pokemon là một trong những thương hiệu đa phương tiện nổi bật nhất toàn cầu, với 9 thế hệ chính thức và hơn 38 trò chơi chính thức, cùng hàng loạt sản phẩm, phim điện ảnh và series truyền hình kéo dài gần ba thập kỷ. Thương hiệu này không chỉ giải trí mà còn truyền tải thông điệp về sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, giáo dục người chơi ở mọi lứa tuổi về tầm quan trọng của bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học.
1. Gen 1 và Gen 2: Săn bắt và biến đổi gen
Trong Pokemon Red/ Blue và Gold/ Silver, tổ chức phản diện nổi tiếng là Băng Hỏa Tiễn [Team Rocket] với mục tiêu chiếm quyền kiểm soát thế giới bằng sức mạnh Pokemon. Các nhân vật Musashi [Jessie], Kojjiro [James] và Meowth là ví dụ kinh điển của các tên lính Băng Hỏa Tiễn, với nhiệm vụ chính là đánh cắp Pikachu đặc biệt mạnh mẽ của Satoshi [Ash]. Cụ thể gồm 2 vấn đề chính:
- Nạn săn trộm: Trong anime, Băng Hỏa Tiễn thường dùng yếu tố này làm mảng hài, nhưng bản chất phản ánh thực trạng săn bắn và buôn bán động vật hoang dã. Tương tự như việc buôn bán súng trái phép, nhiều loài bị săn để lấy thịt, sừng, ngà hay lông nhằm thu lợi cá nhân. Hậu quả là hàng chục loài nguy cơ tuyệt chủng: voi, tê giác, hổ, chồn, các loài tê tê, chim và cá quý hiếm. Pokemon, qua Băng Hỏa Tiễn, đưa người chơi nhìn nhận vấn đề bảo vệ động vật và đa dạng sinh học.
- Biến đổi gen: Gen 1 cũng đề cập đến biến đổi gen qua nhân vật Mewtwo. Mewtwo được tạo từ DNA của Mew nhằm phục vụ cho mục đích thống trị thế giới, nhưng phát triển theo hướng sự căm ghét con người và trốn khỏi phòng thí nghiệm. Đây là ẩn dụ cho việc can thiệp gen động vật thực tế, như nhân giống chó Pug hay Teacup để tạo vẻ ngoài dễ thương, nhưng gây ra nhiều bệnh lý nghiêm trọng. Như Pug, mặt dẹt dẫn đến các vấn đề hô hấp; Teacup thì xương yếu; Dachshund thì chân ngắn, cột sống yếu. Mewtwo phản ánh hậu quả khi con người thao túng tự nhiên và sinh vật vì lợi ích cá nhân.
2. Gen 3: Xung đột môi trường
Pokemon Ruby/ Sapphire lấy cảm hứng từ tranh chấp môi trường tại bãi triều Isahaya, Kyushu, Nhật Bản. Năm 1997, chính phủ Nhật chặn nước vào vịnh Isahaya, dẫn đến bãi triều bị tháo cạn để mở rộng đất nông nghiệp. Ngư dân phản đối vì phá hủy đa dạng sinh học, ảnh hưởng đến đánh bắt và thu hoạch rong biển. Mặc dù Tòa án Tối cao Nhật Bản năm 2010 ủng hộ ngư dân, tòa án địa phương năm 2017 lại lật ngược quyết định do áp lực từ nông dân.
Trong game, Băng Hỏa Nham [Team Magma] (Ruby) muốn mở rộng đất liền với Groudon, Băng Thủy Hạm [Team Aqua] (Sapphire) muốn mở rộng biển cả với Kyogre. Đây là ẩn dụ trực tiếp cho xung đột lợi ích con người và thiên nhiên, khi mỗi bên đều tin mình đúng nhưng gây tổn hại cho bên còn lại.
3. Gen 4: Thao túng tự nhiên
Trong Pokemon Diamond/ Pearl/ Platinum, Băng Ngân Hà [Team Galactic] có mục tiêu cực đoan: tái tạo lại toàn bộ vũ trụ bằng cách thao túng thời gian và không gian thông qua sức mạnh Pokemon Huyền Thoại [Legendary Pokemon] Dialga và Palkia. Lãnh đạo Cyrus tin rằng thế giới hiện tại không hoàn hảo do tồn tại “tinh thần”, tức cảm xúc và ý chí – nguồn gốc của xung đột và hỗn loạn trong xã hội, và chỉ có thể đạt sự “hoàn hảo” nếu loại bỏ chúng.
Can thiệp quá mức vào tự nhiên và hệ sinh thái: Mặc dù Team Galactic không săn bắt hay thao túng sinh vật trực tiếp như Băng Hỏa Tiễn hay Mewtwo, việc họ sử dụng Pokemon Huyền Thoại để thay đổi cấu trúc vũ trụ là một ẩn dụ cho hành vi can thiệp quá mức của con người vào tự nhiên. Cyrus muốn “tái tạo thế giới” mà không tính đến hậu quả, coi nhẹ các quy luật sinh thái, dẫn đến rối loạn và nguy cơ hủy diệt, tương tự như những tác động tiêu cực mà con người gây ra cho môi trường thực tế, từ biến đổi khí hậu, ô nhiễm đến mất cân bằng sinh thái. Cái kết của Cyrus minh chứng cho hậu quả tất yếu khi con người chống lại tự nhiên và cố gắng kiểm soát nó quá mức.
4. Gen 5: Mối quan hệ người – vật
Trong Pokemon Black/ White, Băng Plasma [Team Plasma] muốn giải phóng Pokemon, cho rằng việc sở hữu chúng là một mối quan hệ không đồng thuận và mang tính lạm dụng. Tuy nhiên, cốt truyện lại cho thấy mối quan hệ giữa con người và Pok2mon phần lớn là tích cực, đặc biệt từ Gen VII, khi cơ chế Độ Hảo Cảm [Affection] (sau này gộp hiệu ứng vào Độ Thân Thiết [Friendship]) cho phép Pokemon giữ lại 1 điểm Sinh Lực [HP] sau một đòn tấn công lẽ ra sẽ hạ gục chúng, thể hiện sức mạnh của mối gắn bó với Huấn luyện viên [Trainer].
Team Plasma trong Pokemon Black/ White phản ánh tranh cãi thực tế về các tổ chức bảo vệ động vật (như PETA), nơi đôi khi phương pháp bị xem là phi đạo đức, như tịch thu vật nuôi hay gây hại cho thú cưng khỏe mạnh. Pokemon từ Gen V nhấn mạnh rằng mối quan hệ giữa con người và Pokemon nên dựa trên trách nhiệm, hợp tác và đồng thuận, thay vì áp đặt quyền lực đơn phương.
Ngoài ra, dòng Pokemon rác thải Trubbish và Garbodor cũng phản ánh trực tiếp vấn đề môi trường đô thị: từ một túi rác đơn giản, Trubbish tiến hóa thành “núi rác” Garbodor với hình thái cơ khí hóa, tượng trưng cho sự tích tụ khổng lồ và ngày càng phức tạp của rác thải trong xã hội hiện đại. Thiết kế này gợi ý rằng rác thải không chỉ dừng lại ở mức gây ô nhiễm, mà nó có thể tạo ra những “biến dị” nguy hại cho sinh vật, đặc biệt là những loài sống phụ thuộc trong môi trường rác.
Xem thêm bài Vấn đề đạo đức trong chiến đấu Pokemon.
5. Gen 6: Đạo đức sinh thái
Khi các tranh luận toàn cầu về khí hậu và bùng nổ dân số nổi bật vào cuối thập niên 2000–2010, Pokemon bắt đầu phản ánh những vấn đề môi trường phức tạp hơn. Pokemon X/Y (2013) phản ánh vấn đề này qua Băng Ánh Lửa [Team Flare]. Lãnh đạo Lysandre muốn kích hoạt lại Vũ khí Tối thượng [Ultimate Weapon] để loại bỏ phần lớn loài người và Pokemon, với lý do kiểm soát dân số, giảm áp lực tài nguyên và duy trì “vẻ đẹp vĩnh cửu” cho thế giới. Tuy nhiên, lý tưởng này có quá nhiều vấn đề:
- Bất công xã hội: Lysandre chỉ cho phép một nhóm nhỏ “xứng đáng” (giới tinh hoa) được sống sót, trong khi đa số, kể cả những người lương thiện và có tài năng, đều bị loại bỏ. Đây là sự phản ánh của tư tưởng “chọn lọc xã hội” cực đoan, từng được thể hiện rõ trong chủ nghĩa phát xít và Đức Quốc xã, vốn tìm cách kiến tạo một “xã hội tinh khiết” bằng cách loại trừ những nhóm bị coi là “không phù hợp”.
- Phá vỡ hệ sinh thái: Việc tiêu diệt hàng loạt Pokémon không chỉ hủy hoại thiên nhiên mà còn làm gián đoạn những mối liên kết sinh thái vốn thiết yếu cho đời sống con người. Ví dụ, Combee cung cấp mật ong; Miltank cung cấp sữa; Mareep cung cấp lông len để dệt vải; các Pokemon còn hỗ trợ di chuyển và vận chuyển,…Loại bỏ chúng đồng nghĩa phá hủy chuỗi hoạt động kinh tế – sinh thái gắn liền với xã hội.
- Hậu quả lâu dài: Ngay cả khi kế hoạch của Lysandre thành công, thế giới cũng sẽ trở nên cạn kiệt và rỗng tuếch: không còn đủ người lao động, tri thức bị mất đi, kinh tế suy sụp. Những người sống sót cuối cùng cũng sẽ tranh giành nguồn lực ít ỏi, dẫn đến xung đột mới. Điều này cho thấy tư tưởng của Lysandre vốn mâu thuẫn: một “hòa bình vĩnh cửu” xây dựng bằng hủy diệt thì không thể nào bền vững.
6. Gen 7: Hòa hợp thiên nhiên
Alola, lấy cảm hứng trực tiếp từ quần đảo Hawaii, được thiết kế như một vùng đất nhấn mạnh triết lý hòa hợp với thiên nhiên và tôn trọng sức mạnh bản địa, trái ngược với tư tưởng khai thác, kiểm soát ở nhiều thế hệ trước.
Pokemon và văn hóa địa phương:
- Oricorio mang bốn điệu nhảy khác nhau kết hợp Flamenco (Tây Ban Nha), Cheer (Bắc Mỹ), Hula (Hawaii) Buyō (舞踊, Nhật Bản), tượng trưng cho sự giao thoa văn hóa, phản ánh Alola vừa giữ bản sắc truyền thống vừa cởi mở với hiện đại.
- Tứ Thần Vệ Đảo [Guardian Deities]: Tapu Koko → Kū (thần chiến tranh), Tapu Lele → Kāne (thần sự sống), Tapu Bulu → Lono (thần mùa màng), Tapu Fini → Kanaloa (thần biển cả). Chúng thể hiện niềm tin rằng con người sống nhờ sự che chở của tự nhiên.
- Bruxish (lấy cảm hứng từ loài cá mó – sinh vật giữ vai trò quan trọng trong hệ sinh thái rạn san hô) và Comfey (gắn liền với vòng hoa lei truyền thống của người Hawaii) đều phản ánh nét văn hóa đặc trưng của quần đảo, đồng thời nhấn mạnh ý thức bảo tồn hệ sinh thái đảo trong nhận thức của người chơi.
Hệ thống Hành Hương Đảo [Island Challenge] và triết lý sinh thái:
- Thay vì chỉ cạnh tranh giữa con người với nhau qua Nhà thi đấu [Gym] như các vùng khác, Hành Hương Đảo của Alola xoay quanh việc được Pokemon công nhận năng lực. Điều này nhấn mạnh quan hệ đối tác thay vì áp đặt.
- Bốn Đảo Vương/ Đảo Hậu [Island Kahuna] được chỉ định trực tiếp bởi các Tứ Thần Vệ Đảo, thể hiện rằng quyền lực con người phụ thuộc vào sự chấp thuận của thiên nhiên, chứ không thể hoàn toàn thống trị nó.
- Quái Thú Ultra [Ultra Beasts] được xây dựng như hình ảnh ẩn dụ cho loài ngoại lai xâm lấn: kỳ lạ, nguy hiểm và có khả năng phá vỡ cân bằng sinh thái, đặc biệt ở các hệ sinh thái đảo vốn mong manh và dễ tổn thương. Chủ đề này còn được phản ánh rõ trong các Pokemon như Gumshoos, dựa trên loài cầy mangut từng được con người du nhập vào Hawaii để diệt chuột nhưng lại gây hại nặng nề cho môi trường bản địa, hay Alolan Raticate, biểu tượng của những loài có sức thích nghi mạnh mẽ để tạo thành một dạng Vùng Miền [Regional Form] mới nhưng đồng thời lấn át sinh thái tự nhiên.
7. Gen 8: Công nghiệp hóa hiện đại hóa
Galar lấy cảm hứng trực tiếp từ Vương quốc Anh thời Cách mạng Công nghiệp, thể hiện tham vọng con người trong việc kiểm soát tự nhiên và phản ánh hậu quả môi trường của công nghiệp hóa. Đây là vùng đánh dấu sự chuyển đổi từ đời sống phụ thuộc thiên nhiên (như ở Alola) sang phụ thuộc vào khoa học và công nghệ. Thành phố trung tâm của vùng mang đậm thẩm mỹ công nghiệp thế kỷ 19, với gạch đỏ, ống khói thép và hơi nước, gợi nhớ Manchester và London thời kỳ bùng nổ máy móc.
Biểu tượng môi trường xuất hiện xuyên suốt trong thiết kế Pokemon:
- Galarian Weezing mang hình ống khói, tượng trưng cho ô nhiễm, nhưng lại có khả năng hấp thụ khí độc và nhả ra không khí sạch – vừa phê phán mặt trái của công nghiệp, vừa gợi mở ý tưởng về “công nghệ xanh”, giống như năng lượng hạt nhân vốn bị e dè nhưng thực chất lại sạch hơn nhiều so với than đá vì nó thải ra hơi nước.
- Galarian Cursola phản ánh hiện tượng san hô bị tẩy trắng (coral bleaching) do nhiệt độ nước biển tăng và axit hóa đại dương, nhấn mạnh sự mong manh của hệ sinh thái biển.
- Eiscue với hai dạng Mặt Băng Tảng [Ice Face] và Mặt Băng Tan [Noice Face] ngụ ý cho tác động của biến đổi khí hậu: băng tan dần do nhiệt độ toàn cầu ấm lên, nhưng vẫn còn hy vọng phục hồi nếu con người có những biện pháp ứng phó đúng đắn.
- Dracozolt, Arctozolt, Dracovish và Arctovish là sản phẩm của việc phục hồi hóa thạch bằng khoa học hiện đại, nhưng không dựa trên bộ mẫu vật trọn vẹn. Các nhà nghiên cứu ở Galar, do thiếu hiểu biết (hoặc quá hấp tấp), đã ghép các mảnh xương không thuộc cùng một loài, dẫn đến những sinh vật “chắp vá” kỳ dị. Ý tưởng này lấy cảm hứng từ thời kỳ sơ khai của khảo cổ học, khi giới khoa học từng ghép nhầm xương khủng long, điển hình là trường hợp “Brontosaurus”, vốn thực chất là sự nhầm lẫn giữa xương Apatosaurus và các loài khác.
- Một số Pokemon dạng Hisui không thể tiến hóa trong thời hiện đại chủ yếu vì môi trường và điều kiện sống đã thay đổi so với quá khứ. Ví dụ, nguồn tài nguyên đặc thù như Khối Than Bùn [Peat Block] hay Hắc Cơ Thạch [Black Augurite] từng phổ biến ở Hisui đã bị khai thác quá mức, khiến Ursaring và Scyther không còn cơ hội tiến hóa thành Ursaluna và Kleavor nữa.
Trong DLC Lãnh Nguyên Vương Miện [The Crown Tundra], vùng đất từng trù phú dưới sự che chở của Calyrex đã trở nên cằn cỗi khi con người quên lãng nó. Sự hung hãn của Tam Thần Điểu [Legendary Birds] dạng Galar ẩn dụ cho môi trường biến đổi cực đoan, buộc sinh vật phải thích nghi một cách khắc nghiệt. Hình tượng Calyrex phản ánh việc công nghiệp hóa và hiện đại hóa đã khiến con người đánh mất mối liên kết tinh thần với thiên nhiên. Chỉ khi người chơi giúp Calyrex tái hợp với chiến mã thông qua việc trồng trọt, sức mạnh của nó mới hồi sinh, ngụ ý rằng sự phồn thịnh chỉ trở lại khi con người biết hàn gắn mối quan hệ với tự nhiên.
Tổng thể, thông điệp của Sword and Shield mang tính kép: Tham vọng công nghiệp nếu vượt khỏi kiểm soát sẽ gây hủy hoại môi trường nghiêm trọng, nhưng con người vẫn có thể khôi phục cân bằng bằng trách nhiệm, sáng tạo và sự gắn bó với thiên nhiên.